ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΩΝ ΜΙΚΡΟΑΣΤΩΝ: ΕΝΙΑΙΑ ΤΑΞΗ Η ΔΥΟ ΔΙΑΚΡΙΤΑ ΤΑΞΙΚΑ ΣΥΝΟΛΑ;1

1. Εισαγωγή

Η μαρξιστική θεωρία των τάξεων έχει να αντιμετωπίσει σημαντικά ανοικτά προβλήματα. Ενδεικτικά, αρκεί να αναφέρω δύο από αυτά:

α) Εντάσσονται όλες οι κοινωνικές ομάδες που μπορεί κανείς να εντοπίσει σε μια αναπτυγμένη καπιταλιστική κοινωνία (σε μια κοινωνία που έχουν εκλείψει όλοι οι προκαπιταλιστικοί τρόποι παραγωγής –φεουδαρχικός, ασιατικός, δουλοκτητικός) σε κάποια κοινωνική τάξη, ή υπάρχουν μη εντασσόμενα σε τάξεις «ενδιάμεσα» στρώματα;2

β) Το προσωπικό που στις δυτικές καπιταλιστικές χώρες επανδρώνει τις ανώτατες θέσεις των κρατικών μηχανισμών (κυβέρνηση, ανώτατοι δικαστικοί και στρατιωτικοί, διευθυντές δημοσίων υπηρεσιών, κ.ο.κ.) αποτελεί «κοινωνική κατηγορία» (για την ακρίβεια, την κορυφή της κοινωνικής κατηγορίας γραφειοκρατία), όντας έτσι (στο σύνολό του ή εν μέρει) όχι τμήμα της άρχουσα αστικής τάξης αλλά «κυβερνώσα τάξη» (με ενδεχομένως μη αστική ταξική ένταξη), ή θα πρέπει να θεωρείται τμήμα της άρχουσας αστικής τάξης;3

Η απάντηση στα προβλήματα αυτά, όπως και σε πολλά ανάλογα που συνδέονται με την ταξική ανάλυση των συγκεκριμένων καπιταλιστικών κοινωνιών, συναρτάται άμεσα με τη θεωρία και την ανάλυση της ταξικής θέσης των μικροαστών. Μου φαίνεται, δηλαδή, ορθή η επισήμανση του Πουλαντζά (1975-β: 323) ότι «ο ταξικός χαρακτηρισμός της μικροαστικής τάξης είναι πραγματικά η λυδία λίθος της μαρξιστικής θεωρίας για τις κοινωνικές τάξεις». Με άλλη διατύπωση, τα προβλήματα που αναφέραμε ή υπαινιχθήκαμε, δηλαδή οι περισσότερες δυσχέρειες ή τα ανοικτά ερωτήματα αναφορικά με την ταξική ανάλυση των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών, αποτελούν όψη της δυσκολίας που παρουσιάζει η ταξική ανάλυση των μικροαστών. Το ζήτημα, με τα λόγια του G. Labica, τίθεται ως εξής: «Τάξη ή ενδιάμεσο κοινωνικό στρώμα; Στον ενικό ή στον πληθυντικό;» Labica (1986: 639).

Στο κείμενο που ακολουθεί θα συνοψίσω αρχικά ορισμένες θέσεις αναφορικά με την ταξική θέση των μικροαστών, ακολουθώντας μια θεωρία των τάξεων που, στη γραμμή σκέψης της «Σχολής Αλτουσέρ» και ειδικότερα στη βάση ορισμένων έργων των Πουλαντζά και Μπαλιμπάρ, αντιλαμβάνεται τις τάξεις ως «κοινωνικές πρακτικές», δηλαδή ως ανταγωνιστικές σχέσεις (διαμεσολαβούμενες από τα άτομα) στο πεδίο της πάλης των τάξεων.4 Στη συνέχεια θα συνοψίσω τα επιχειρήματα των προσεγγίσεων εκείνων που θεωρούν ότι οι δύο βασικές κατηγορίες (μερίδες) μικροαστών εντάσσονται σε μία και την αυτή τάξη, τη μικροαστική. Τέλος θα υποβάλω σε κριτική τα επιχειρήματα αυτά, (ή έστω θα διατυπώσω τις αμφιβολίες και τα ερωτήματά μου ως προς αυτά), υποστηρίζοντας την άποψη ότι θα ήταν ακριβέστερο να αντιληφθούμε τα δύο μικροαστικά υποσύνολα όχι ως μερίδες της ίδιας τάξης, αλλά ως διακριτές τάξεις.

2. Η μαρξιστική θεωρία των τάξεων και οι μικροαστοί

Η μαρξιστική θεωρία των τάξεων έχει ως αφετηρία την έννοια του τρόπου παραγωγής.5 Ο τρόπος παραγωγής αποτελεί την έννοια που συμπυκνώνει τους δομικούς-αιτιακούς καθορισμούς κάθε ιστορικά ιδιαίτερου συστήματος εκμετάλλευσης. Αναφέρεται δηλαδή αποκλειστικά στον πυρήνα των ταξικών σχέσεων, όχι στις ταξικές σχέσεις καθαυτές. Κάνοντας αφαίρεση από όλες τις ιδιαίτερες ιστορικές μορφές ύπαρξης των ταξικών σχέσεων, κάθε τρόπος παραγωγής παραπέμπει σε δύο μόνον τάξεις: την τάξη των κυριάρχων-εκμεταλλευτών, οι οποίοι κατέχουν τα μέσα παραγωγής και ιδιοποιούνται το παραγόμενο υπερπροϊόν και την τάξη των κυριαρχούμενων-παραγωγών –που γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης. Στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής ορίζονται έτσι η τάξη των κεφαλαιοκρατών και η τάξη των μισθωτών εργατών.

Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής θεμελιώνεται στην κεφαλαιακή σχέση, καταρχήν στο επίπεδο της παραγωγής: στον αποχωρισμό του εργαζόμενου από τα μέσα παραγωγής (που μετατρέπεται έτσι στο οικονομικό επίπεδο σε μισθωτό εργάτη –κάτοχο απλώς της εργασιακής του δύναμης) και στην πλήρη ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής από τον κεφαλαιοκράτη: Πλήρης ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής σημαίνει ότι ο κεφαλαιοκράτης έχει τόσο τη κατοχή των μέσων παραγωγής (την εξουσία να τα θέτει σε λειτουργία) όσο και την κυριότητά τους (την εξουσία να ιδιοποιείται το παραγόμενο υπερπροϊόν). Ο εργαζόμενος διατηρεί μόνο τη (συλλογική) ικανότητα χρήσης των μέσων παραγωγής (το πώς θα τα θέσει σε λειτουργία), την οποία στερείται ο καπιταλιστής.

Ο αποχωρισμός των εργαζομένων από τα μέσα παραγωγής (δηλαδή η αποστέρηση από τους εργαζομένους της κατοχής των μέσων παραγωγής), έχει ως άλλη όψη της τη συγκρότηση του εργαζόμενου, (ο οποίος ανταλλάσσει την εργασιακή του δύναμη με κεφάλαιο), στο δικαιακό-πολιτικό επίπεδο και στο επίπεδο της ιδεολογίας, σε ελεύθερο πολίτη – υποκείμενο δικαίου, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τα δομικά χαρακτηριστικά του κράτους και της κυρίαρχης ιδεολογίας.6 Ο (καπιταλιστικός) τρόπος παραγωγής δεν συμπυκνώνει έτσι αποκλειστικά (ούτε κυρίαρχα) μια οικονομική σχέση, αλλά αναφέρεται σ’ όλα τα κοινωνικά επίπεδα. Σ’ αυτόν εμπεριέχεται και ο πυρήνας των (καπιταλιστικών) πολιτικών και ιδεολογικών σχέσεων εξουσίας.

Αποκαλύπτεται επομένως ότι η καπιταλιστική τάξη κατέχει όχι μόνο την οικονομική αλλά και την πολιτική εξουσία: όχι γιατί οι καπιταλιστές επανδρώνουν τις ανώτατες πολιτικές θέσεις του κράτους, αλλά γιατί η δομή του πολιτικού στοιχείου στις καπιταλιστικές κοινωνίες και ειδικότερα του καπιταλιστικού κράτους (η ιεραρχική-γραφειοκρατική διάρθρωσή του, η «αταξική» - ισοπολιτειακή λειτουργία του με βάση τους κανόνες του δικαίου κ.λπ.) αντιστοιχεί και εξασφαλίζει τη διατήρηση και αναπαραγωγή της συνολικής καπιταλιστικής ταξικής κυριαρχίας. Ομοίως γίνεται φανερό ότι η δομή της κυρίαρχης αστικής ιδεολογίας (η ιδεολογία των ατομικών δικαιωμάτων και της ισοπολιτείας, της εθνικής ενότητας και του κοινού –εθνικού-- συμφέροντος, κ.ο.κ.) αντιστοιχεί στη διαιώνιση και αναπαραγωγή της καπιταλιστικής τάξης πραγμάτων. Η κυρίαρχη ιδεολογία αποτελεί έτσι μια διαδικασία εμπέδωσης των καπιταλιστικών ταξικών συμφερόντων, μέσω ακριβώς της υλικότητάς της ως «βιωματικής πρακτικής», ως «τρόπου ζωής» όχι μόνο των κυρίαρχων αλλά, υπό παραλλαγμένη μορφή, και των κυριαρχούμενων τάξεων.7

Στους προκαπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής, αντίθετα, η ιδιοκτησία της κυρίαρχης τάξης στα μέσα παραγωγής δεν είναι ποτέ πλήρης. Οι εργαζόμενες-κυριαρχούμενες τάξεις διατηρούν την κατοχή των μέσων παραγωγής, γεγονός που συνδέεται με αντίστοιχες σημαντικές διαφοροποιήσεις στη δομή και των άλλων κοινωνικών επιπέδων, του πολιτικού και του ιδεολογικού. Η οικονομική εκμετάλλευση, δηλαδή η απόσπαση του υπερπροϊόντος από τον εργαζόμενο (που, π.χ., στη φεουδαρχία παίρνει τη μορφή της αγγαρείας), έχει ως συμπληρωματικό της στοιχείο τον άμεσο πολιτικό καταναγκασμό: τις σχέσεις πολιτικής εξάρτησης κυρίαρχου-κυριαρχούμενων και την ιδεολογική τους (κατά κανόνα θρησκευτική) αποτύπωση (βλ. και Μαρξ 1989: 283-314).

Καίτοι στο επίπεδο αφαίρεσης που ορίζει η έννοια του (εκάστοτε) τρόπου παραγωγής ορίζονται δύο μόνο τάξεις, στους συγκεκριμένους κοινωνικούς σχηματισμούς (στις υπαρκτές κοινωνίες) υπάρχουν πάντοτε περισσότερες από δύο τάξεις. Όχι μόνο διότι στο εσωτερικό τους υφίστανται περισσότεροι τρόποι παραγωγής αλλά επίσης (και αυτό αφορά κυρίως τις κοινωνίες του αναπτυγμένου καπιταλισμού): α) διότι υπάρχουν επίσης μορφές παραγωγής, δηλαδή μορφές οργάνωσης της παραγωγικής διαδικασίας που δεν στηρίζονται στην απόσπαση υπερεργασίας, στην εκμετάλλευση, και β) διότι ορισμένες από τις ταξικές λειτουργίες της κυρίαρχης τάξης εκχωρούνται κατά κανόνα σε κοινωνικές ομάδες που δεν εντάσσονται στην κυρίαρχη τάξη (δεν είναι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής).8

Ένα θεωρητικό πρόβλημα που προκύπτει εδώ είναι το εάν νομιμοποιούμαστε να θεωρήσουμε ως τάξη μια κοινωνική ομαδοποίηση (όπως οι γαιοκτήμονες ή οι παραδοσιακοί μικροαστοί, βλ. την υποσημείωση 7 και ό,τι ακολουθεί) που δεν ανάγονται σε κάποιον τρόπο παραγωγής. Η απάντηση που δίνω στο ερώτημα αυτό είναι καταφατική, στο βαθμό που πρόκειται για το αποτέλεσμα ενός ταξικού προσδιορισμού με δομικά χαρακτηριστικά τα οποία αντανακλώνται με διακριτό τρόπο στην πάλη των τάξεων: Με άλλα λόγια, εφόσον πρόκειται για τον προσδιορισμό μιας θέσης στο πλέγμα των εκμεταλλευτικών κοινωνικών σχέσεων που συνέχουν ένα κοινωνικό σχηματισμό, η οποία συναρθρώνεται με συγκεκριμένο-διακριτό τρόπο με τη βασική αντίφαση του κοινωνικού σχηματισμού (αυτήν που απορρέει από τον κυρίαρχο τρόπο παραγωγής)9 και (ανα)παράγει συγκεκριμένα «κατάλληλα αποτελέσματα»10 στο πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο του κοινωνικού σχηματισμού. Αυτή η προσέγγιση δεν αποκλείει πάντως την ύπαρξη «οριακών» κοινωνικών στρωμάτων χωρίς ταξική ένταξη (π.χ., ενδεχομένως ο περιθωριακός πληθυσμός που ιστορικά έχει περιγραφεί ως «λούμπεν προλεταριάτο», ή οι έμμισθοι υπηρέτες και υπηρέτριες –που δεν ανταλλάσσουν την εργασιακή τους δύναμη με κεφάλαιο αλλά με προσωπικό εισόδημα, και μάλιστα με το προσωπικό εισόδημα όχι απαραίτητα των κυρίαρχων τάξεων).

Με βάση τις θέσεις που ως εδώ συνοψίσαμε, καλούμαστε τώρα να αποκρυπτογραφήσουμε την ταξική θέση των μικροαστών, που σε όλες τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες, δηλαδή τις κοινωνίες στο εσωτερικό των οποίων έχουν διαλυθεί οι προκαπιταλιστικοί τρόποι παραγωγής (κοινωνικο-οικονομικές μορφές που ανάγονται στη φεουδαρχία, τον ασιατικό τρόπο παραγωγής ή τη δουλοκτησία), καταλαμβάνουν τον «ενδιάμεσο χώρο», μεταξύ των δύο βασικών τάξεων. Οι μικροαστοί εντάσσονται σε δύο εύκολα διακρινόμενα υποσύνολα, με βάση τη θέση ένταξής τους στις σχέσεις παραγωγής:

Πρόκειται καταρχάς για την παραδοσιακή μικροαστική τάξη, των αυτοαπασχολούμενων παραγωγών που είναι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής με τη χρήση των οποίων παράγουν άμεσα οι ίδιοι απλά εμπορεύματα, δηλαδή εμπορεύματα που δεν περιέχουν κέρδος.11

Πρόκειται αφ’ εταίρου για τη νέα μικροαστική τάξη, η οποία προκύπτει ως αποτέλεσμα της στελέχωσης των μηχανισμών και διαδικασιών άσκησης της καπιταλιστικής εξουσίας από μισθωτούς εργαζόμενους, δηλαδή από φορείς που δεν εντάσσονται στην κυρίαρχη τάξη των καπιταλιστών.

Οι λειτουργίες της κυρίαρχης αστικής τάξης σε ένα καπιταλιστικό κοινωνικό σχηματισμό (ιδιοποίηση της υπεραξίας, δια του κράτους άσκηση της πολιτικής εξουσίας, δια των ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους οργάνωση της ιδεολογικής εξουσίας)12 εκχωρούνται (εν μέρει) σε φορείς (άτομα) που δεν εντάσσονται στην κυρίαρχη τάξη (δεν είναι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής), και οι οποίοι μάλιστα υπόκεινται συχνά σε άμεση καπιταλιστική εκμετάλλευση –όταν απασχολούνται παραγωγικά στο εσωτερικό των καπιταλιστικών επιχειρήσεων:

* α) Λειτουργίες που διασφαλίζουν την εξαγωγή της υπεραξίας όπως π.χ. επίβλεψη-επιτήρηση-έλεγχος της παραγωγικής διαδικασίας στις επιχειρήσεις13, (τεχνικοί, μηχανικοί κ.λπ.),

* β) λειτουργίες που διασφαλίζουν τη συνοχή της καπιταλιστικής πολιτικής εξουσίας, (κρατική γραφειοκρατία, δικαστικός μηχανισμός, αστυνομία, στρατός κ.ο.κ.),

* γ) λειτουργίες συστηματοποίησης-διάδοσης της κυρίαρχης ιδεολογίας, όπως π.χ. η εκπαίδευση.

Η νέα μικροαστική τάξη αποτελείται, λοιπόν, από τις κατηγορίες των μισθωτών που δεν εντάσσονται στην εργατική τάξη, ακριβώς λόγω της θέσης τους στο πλέγμα των λειτουργιών άσκησης της καπιταλιστικής (οικονομικής, πολιτικής, ιδεολογικής) εξουσίας. Παράλληλα, οι φορείς αυτοί δεν εντάσσονται στην καπιταλιστική τάξη, στο βαθμό που δεν είναι ιδιοκτήτες μέσων παραγωγής (καπιταλιστές).14 Η νέα μικροαστική τάξη δεν αποτελεί φαινόμενο κάποιας «σύγχρονης φάσης» του καπιταλισμού, αλλά εμφανίζεται από την πρώτη κιόλας περίοδο της κυριαρχίας του, μαζί με το αστικό κράτος, και στη συνέχεια με τη δημιουργία της μεγάλης καπιταλιστικής επιχείρησης.15 Περιλαμβάνει τόσο παραγωγικούς εργαζόμενους (δηλαδή εργαζόμενους που ανταλλάσσουν την εργασία τους με κεφάλαιο και παράγουν υπεραξία: κατηγορία (α), μεσαία και ανώτερα στελέχη επιχειρήσεων), όσο και τους μη παραγωγικούς εργαζόμενους (δηλαδή τους εργαζόμενους που είτε ανταλλάσσουν την εργασία τους με προσωπικό εισόδημα, είτε απασχολούνται στον δημόσιο [μη επιχειρηματικό] τομέα και δεν παράγουν υπεραξία).16

Αποτελούν οι μικροαστοί ενιαία τάξη ή πρόκειται για δύο διακριτές «ενδιάμεσες» τάξεις στο εσωτερικό των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κοινωνιών; Στη διατύπωση και διερεύνηση αυτού του ερωτήματος θα επιχειρήσει να συμβάλει ό,τι ακολουθεί.

«Παραδοσιακή μικροαστική τάξη» και «νέα μικροαστική τάξη»:

Σύμπτωση ή απόκλιση ταξικών πρακτικών;

Όπως με συστηματικό τρόπο έδειξε ο Labica (1986), στο έργο των Μαρξ και Ένγκελς, αλλά και του Λένιν, δεν μπορούμε να εντοπίσουμε μια θεωρητική πραγμάτευση του ζητήματος των μικροαστών.17 Πρόκειται περισσότερο για πολιτικού χαρακτήρα τοποθετήσεις, οι οποίες περιστρέφονται γύρω από την επισήμανση ότι οι μικροαστοί βρίσκονται «ανάμεσα» στις δύο κύριες τάξεις των καπιταλιστικών κοινωνικών σχηματισμών και ότι στην ταξική πάλη «αμφιταλαντεύονται» ανάμεσα στην αστική και την προλεταριακή πολιτική και στρατηγική. Είδαμε επίσης πιο πάνω ότι ο Mao Tse-Tung (1968) υποστηρίζει τη θέση ότι οι μικροαστοί αποτελούν ενιαία τάξη, αλλά η τοποθέτησή του αυτή έχει ένα χαρακτήρα αξιωματικό, με την ανάλυση να περιστρέφεται γύρω από τις διαστρωματώσεις της παραδοσιακής μικροαστικής τάξης (που στην Κίνα του 1926 αποτελούσαν τη συντριπτικά πολυπληθέστερη μερίδα μικροαστών). Χρειάζεται λοιπόν μια πιο λεπτομερειακή ανάλυση στο ζήτημα, από τη επίκληση απλά και μόνο των κειμένων των «κλασικών».

Από την άποψη της δομικής ταξικής θέσης τους, τα δύο μικροαστικά υποσύνολα δεν συνδέονται θετικά, αλλά μόνο αρνητικά: Το ένα («παραδοσιακοί» μικροαστοί) παράγει άμεσα απλά εμπορεύματα, το άλλο («νέοι» μικροαστοί) επανδρώνει τις μεσαίες και ανώτερες ιεραρχικές βαθμίδες των επιχειρήσεων και των μηχανισμών άσκησης της αστική πολιτικής εξουσίας. (Με άλλη διατύπωση, τα δύο σύνολα μικροαστών δεν εντάσσονται με τον ίδιο τρόπο στις σχέσεις παραγωγής). Αυτό που καταρχήν τα «ενοποιεί» είναι ότι δεν ανήκουν στις δύο κύριες τάξεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Το αρνητικό αυτό κριτήριο δεν επαρκεί για να τις εντάξουμε στην ίδια τάξη.

Εφόσον, σύμφωνα με όσα αναφέραμε παραπάνω, οι τάξεις ορίζονται στο πεδίο της πάλης των τάξεων (δηλαδή κάθε τάξη ορίζεται σε συνάρτηση με τις άλλες κοινωνικές τάξεις), τα κριτήρια για τα όρια μιας τάξης, καθώς και για τη διαμόρφωση επιμέρους στρωμάτων ή μερίδων στο εσωτερικό της ορίζονται σε συνάρτηση με τις σχέσεις εξουσίας και τα βασικά χαρακτηριστικά της πάλης των τάξεων (την τάση πόλωσης ανάμεσα στην αστική και την εργατική τάξη). Με βάση αυτή την προβληματική, οι Baudelot και Establet (L’ Ecole capitaliste en France: 169, 1969) υποστήριξαν ότι οι μικροαστοί εντάσσονται σε μια ενιαία τάξη με ιδεολογικά κυρίως κριτήρια: «Η μικροαστική τάξη (…) αποτελείται από ετερογενή κοινωνικά στρώματα (…) Η ενότητα των διαφορετικών αυτών στρωμάτων στο οικονομικό επίπεδο είναι φτιαγμένη από αρνήσεις (ούτε αστοί, ούτε προλετάριοι) (…) το συστατικό στοιχείο της ενότητάς τους βρίσκεται στο ιδεολογικό επίπεδο και εκφράζεται σε συμβιβαστικά σχήματα συνεχώς ανανεωνόμενα, αλλά όμοια στη δομή τους, μεταξύ της αστικής και της προλεταριακής ιδεολογίας» (παρατίθεται στο Πουλαντζάς 1981: 365-66).

Το σχήμα των Baudelot και Establet (που ως ένα βαθμό αποτελεί μια ερμηνεία ορισμένων από τις πολιτικές διατυπώσεις των Μαρξ-Ένγκελς και Λένιν) είναι ανεπαρκές διότι υπαινίσσεται ότι (και προϋποθέτει να) διαμορφώνεται πάντα στις καπιταλιστικές κοινωνίες μια «προλεταριακή πολιτική γραμμή» και μια «προλεταριακή ιδεολογία», που αντιπαρατίθενται ευκρινώς στην καπιταλιστική πολιτική γραμμή και την αστική ιδεολογία, αφήνοντας έναν «ενδιάμεσο χώρο» όπου συνωθούνται πολιτικά και (κυρίως) ιδεολογικά («αμφιταλαντευόμενοι» μάλιστα ανάμεσα στις «δύο γραμμές») οι μικροαστοί. Μια τέτοια «υποκειμενιστική» προσέγγιση (που θα προϋπέθετε ότι η «συνειδητή ταξική στρατηγική» αποτελεί συστατικό στοιχείο του ορισμού των βασικών κοινωνικών τάξεων στον καπιταλισμό) δεν αντιστοιχεί στην προσέγγιση που υιοθετούμε εδώ.18 Το ότι «οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες»19 σημαίνει πολύ απλά ότι η κυρίαρχη αστική ιδεολογία κυριαρχεί κατά κανόνα και στο εσωτερικό της εργατικής τάξης (έστω υπό τροποποιημένες μορφές σε σχέση με τις άλλες τάξεις). Η εργασία του Αλτουσέρ για την Ιδεολογία και τους Ιδεολογικούς Μηχανισμούς του Κράτους (βλ. Αλτουσέρ 1977-α) δεν αφήνει στο σημείο αυτό καμιά αμφιβολία.

2.1 Η προσέγγιση του Ν. Πουλαντζά

Την πρώτη, και μέχρι σήμερα κατά τη γνώμη μου περισσότερο τεκμηριωμένη, απόπειρα να θεμελιωθεί θεωρητικά, χωρίς την προσφυγή στις υποκειμενιστικές απόψεις περί «προλεταριακής γραμμής και ιδεολογίας», η θέση ότι τα δύο μικροαστικά υποσύνολα εντάσσονται στην ίδια τάξη, παρά τη διαφορετική τους δομική ένταξη στις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής, διατύπωσε ο Ν. Πουλαντζάς (1975-β, 1981).20 Ο Πουλαντζάς στηρίζει την ανάλυσή του στη θεωρία του για τα πολιτικά και ιδεολογικά «κατάλληλα αποτελέσματα», τα οποία αναγκαστικά προκύπτουν από τον ταξικό δομικό προσδιορισμό μιας κοινωνικής τάξης στο επίπεδο των σχέσεων παραγωγής. Τα «κατάλληλα αποτελέσματα» αποκτούν ιδιαίτερη σημασία για να εντοπιστεί το πώς οριοθετούνται οι «μη θεμελιώδεις τάξεις σε μια κεφαλαιοκρατική κοινωνία» (Πουλαντζάς σε Πουλαντζάς/Μίλιμπαντ/Φάυ 1977: 69). Ο Πουλαντζάς υποστηρίζει τη θέση ότι οι αυτοαπασχολούμενοι παραγωγοί απλών εμπορευμάτων (παραδοσιακή μικροαστική τάξη) και οι (παραγωγικοί και μη-παραγωγικοί) μισθωτοί που δεν εντάσσονται στην εργατική τάξη (νέα μικροαστική τάξη) αποτελούν μερίδες μιας και της αυτής κοινωνικής τάξης, της μικροαστικής τάξης, διότι και τα δύο ταξικά υποσύνολα «εκδηλώνονται» μέσω ταυτόσημων «κατάλληλων αποτελεσμάτων», έχουν «τις ίδιες εκφάνσεις στο πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο» (Πουλαντζάς 1975-β: 324).

Αυτό σημαίνει ότι και για τα δύο κοινωνικά (υπο)σύνολα μπορεί να εντοπιστεί:

α) Μια λίγο-πολύ κοινή ιδεολογική (και πολιτική) τοποθέτηση στη συγκυρία της πάλης των τάξεων,

β) η τάση πόλωσής τους κατά ενιαίο τρόπο σε συγκυρίες πολιτικής κρίσης και αποσταθεροποίησης-διάλυσης των σχέσεων αντιπροσώπευσης που χαρακτηρίζουν το καπιταλιστικό συνταγματικό-κοινοβουλευτικό κράτος και

γ) η κοινή «στρατηγική τοποθέτησή» τους, που στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν σημαίνει την ύπαρξη αλλά την έλλειψη μιας (κοινής) αντικειμενικής ταξικής στρατηγικής (μιας δυνάμει προοπτικής κατάκτησης της ταξικής εξουσίας ή μιας δυνάμει εφικτής εναλλακτικής μορφής κοινωνίας που να αναφέρεται στα αντικειμενικά ταξικά τους συμφέροντα).

Τα επιχειρήματα του Πουλαντζά αναφορικά με τους τρεις αυτούς άξονες συνοψίζονται ως εξής:

α) Στο ιδεολογικό επίπεδο, η παραδοσιακή μικροαστική τάξη εκδηλώνει τα ακόλουθα «κατάλληλα αποτελέσματα»:

• «Μια αντικαπιταλιστική ιδεολογική χροιά του κοινωνικού status quo: εναντίον του “μεγάλου πλούτου” και των μεγάλων “περιουσιών”, αλλά υπέρ του κοινωνικού status quo εν γένει, γιατί αυτή η κατηγορία των μικροαστών είναι προσκολλημένη στην ιδιοκτησία της» (Πουλαντζάς 1975-β: 329).

• «Μια ιδεολογική χροιά που συνδέεται (…) με το μύθο του “γεφυριού” (…) προσδοκά να γίνει αστική [τάξη] με το ατομικό πέρασμα (…) προς τα ανώτερα στρώματα» (Πουλαντζάς 1975-β: 329).

• Ένα «φετιχισμό της εξουσίας», καθώς «πιστεύει στη φενάκη του υπερταξικού “ουδέτερου” κράτους (…) [και] οδηγείται συχνά σε μια “λατρεία του κράτους”» (Πουλαντζάς 1975-β: 329).

Η νέα μικροαστική τάξη εκδηλώνει αντίστοιχα τα ακόλουθα ιδεολογικά «κατάλληλα αποτελέσματα»:

• «Αντικαπιταλιστική ιδεολογική χροιά υπέρ του κοινωνικού status quo» (Πουλαντζάς 1975-β: 329), η οποία όμως βιώνεται σε αναφορά με το μισθό και γι’ αυτό «κλίνει έντονα προς τις ρεφορμιστικές αυταπάτες» και συνοψίζεται στην «ανακατανομή των εισοδημάτων μέσω της “κοινωνικής δικαιοσύνης”» (Πουλαντζάς 1981: 360).

• «Ιδεολογική τάση της “γέφυρας”: βλέψεις προς την κοινωνική καταξίωση - άνοδο» (Πουλαντζάς 1981: 360). «Για τη νέα μικροαστική τάξη, η τάση αυτή συμπυκνώνεται στο σχολικό μηχανισμό, λόγω του ρόλου που αυτός παίζει απέναντί της (..) [και] για έναν “εκδημοκρατισμό” των μηχανισμών, ώστε να προσφέρουν “ίσες δυνατότητες” στα άτομα [και] τα πιο ικανά να συμμετάσχουν στην “ανανέωση των ελίτ”» (Πουλαντζάς 1981: 362).

• «Ιδεολογική χροιά του φετιχισμού της εξουσίας» (Πουλαντζάς 1975-β: 331), με «μια πολύπλοκη στάση ταύτισής της με ένα κράτος που το θεωρεί ότι είναι αυτοδικαίως δικό της κράτος, ο νόμιμος πολιτικός αντιπρόσωπος και οργανωτής της» (Πουλαντζάς 1981: 363).

β) Στο πολιτικό επίπεδο, τόσο η παραδοσιακή μικροαστική τάξη όσο και η νέα μικροαστική τάξη εκδηλώνουν κατά τον Πουλαντζά επίσης ταυτόσημα «κατάλληλα αποτελέσματα»:

• Στήριξη προς το κράτος (με το οποίο ιδεολογικά ταυτίζονται) και έτσι (διαμεσολαβημένη) στήριξη προς την αστική τάξη.

• Ασταθής και αμφιταλαντευόμενη παρέμβαση στην πολιτική συγκυρία της κρίσης, που «εκδηλώνεται με το γνωστό φαινόμενο (…) της “αιώρησής” της από μιαν αστική ταξική τοποθέτηση σε μιαν προλεταριακή ταξική τοποθέτηση (…) (παράδειγμα οι εξελίξεις στη Γαλλία μεταξύ Μαΐου και Ιουλίου 1968)» (Πουλαντζάς 1981: 360).

γ) Τέλος, στο επίπεδο της στρατηγικής, ο Πουλαντζάς θεωρεί επίσης ότι τόσο η παραδοσιακή μικροαστική τάξη όσο και η νέα μικροαστική τάξη εκδηλώνουν τα ίδια «κατάλληλα αποτελέσματα», μέσω της απουσίας μιας αυτόνομης ταξικής στρατηγικής: «Δεν είναι δυνατόν να έχουν “δικά τους” μακροπρόθεσμα πολιτικά συμφέροντα» (Πουλαντζάς 1975-β: 332). «Τούτο σημαίνει απλούστατα ότι σ’ ένα καπιταλιστικό σχηματισμό δεν υπάρχει παρά μόνον ο αστικός και ο προλεταριακός (σοσιαλιστικός) δρόμος» (Πουλαντζάς 1981: 368).

2.2 Ο αντίλογος: Η πολιτική, ιδεολογική και στρατηγική πόλωση των δύο μικροαστικών υποσυνόλων

Στη συνέχεια του παρόντος κειμένου, αποδεχόμενος το θεωρητικό πλαίσιο που έθεσε ο Πουλαντζάς με βάση την έννοια των «κατάλληλων αποτελεσμάτων», θα καταθέσω θέσεις και ερωτήματα που αμφισβητούν τα συμπεράσματα του Πουλαντζά αναφορικά και με τις τρεις παραπάνω κατηγορίες «κατάλληλων αποτελεσμάτων» που συνάδουν με τα δύο μικροαστικά υποσύνολα. Θα ισχυριστώ, δηλαδή, στο πλαίσιο του θεωρητικού σχήματος του Πουλαντζά που σκιαγραφείται πιο πάνω, ότι κάθε ένα από τα δύο μικροαστικά υποσύνολα εκδηλώνεται μέσω «κατάλληλων αποτελεσμάτων» που είναι διαφορετικά (και συχνά αντιθετικά) από τα εκείνα του άλλου υποσυνόλου. Για την υποστήριξη των θέσεών μου θα στηριχθώ ως ένα βαθμό σε ορισμένες από τις επισημάνσεις και τις «αμφιβολίες» που παρεισδύουν στα κείμενα του ίδιου του Πουλαντζά, παρά τη σπουδή του να θεμελιώσει τη θέση για την κοινή ταξική ένταξη του «παραδοσιακού» και του «νέου» μικροαστικού συνόλου.

α) Σχετικά με τις ιδεολογικοπολιτικές στάσεις των δύο μικροαστικών συνόλων:

Οι κατηγοριοποιήσεις του Πουλαντζά «αντικαπιταλιστική ιδεολογική χροιά υπέρ του κοινωνικού status quo», «ιδεολογική τάση της “γέφυρας”: βλέψεις προς την κοινωνική καταξίωση - άνοδο», «φετιχισμός της εξουσίας» είναι πολύ γενικές (στην ουσία αποτελούν σταθερές της κυρίαρχης αστικής ιδεολογίας γενικά), και για το λόγο αυτό συσκοτίζουν τις ιδιαίτερες μορφές υπό τις οποίες εμφανίζονται σε κάθε ένα από τα δύο ταξικά σύνολα που εξετάζουμε εδώ. Σχολιάζω μόνο τα προφανή:

Ο «αντικαπιταλισμός» της «παραδοσιακής» μικροαστικής τάξης στρέφεται κατά των μεγάλων επιχειρήσεων (που «καταδυναστεύουν τις μικρές») και η στράτευσή της υπέρ του status quo είναι πρώτα απ’ όλα (όπως και στην περίπτωση του μικρού επιχειρηματία, κατάσταση προς την οποία επιδιώκει να μετεξελιχθεί ο παραδοσιακός μικροαστός) μια στράτευση κατά της «αναδιανομής» (της αύξησης του «εργασιακού κόστους»).21 Η «νέα» μικροαστική τάξη, αντίθετα, «διαχειρίζεται» τις μεγάλες επιχειρήσεις, θέλει την περαιτέρω ανάπτυξή τους, δηλαδή την «ανάπτυξη του τόπου», την «ανταγωνιστικότητα», κ.λπ. Ο «αντικαπιταλισμός» της είναι επίσης ο «αντίστροφος» από αυτόν της «παραδοσιακής» μικροαστικής τάξης: Υπέρ της «αναδιανομής» και της αύξησης των αρμοδιοτήτων για όλους αυτούς που «φέρουν τη γνώση» και «στραγγαλίζονται» από την «έλλειψη αξιοκρατίας» που απορρέει από το «ιδιωτικό καθεστώς» της σύγχρονης επιχείρησης.

Οι βλέψεις για κοινωνική άνοδο του «νέου μικροαστού» ταυτίζονται με την ανέλιξή του στη μεγάλη επιχείρηση και τους κρατικούς μηχανισμούς. Η σχέση του με τη μεγάλη καπιταλιστική επιχείρηση και το κράτος είναι εσωτερική. Η σχέση του «παραδοσιακού μικροαστού» με τη μεγάλη επιχείρηση είναι ανταγωνιστική (ακόμα κι όταν λειτουργεί ως υπεργολάβος ή προμηθευτής της μεγάλης επιχείρησης, που τον «εκμεταλλεύεται») και προς το κράτος είναι εξωτερική: Αναγορεύει τον εαυτό του σε «ραχοκοκαλιά της εθνικής οικονομίας» και απαιτεί μια οικονομική και φορολογική πολιτική που θα τον προστατεύει από τα «ολιγοπώλια» και τους «ξένους».

Ειδικότερα στη σχέση τους με το κράτος, οι «νέοι μικροαστοί» που επανδρώνουν τους κρατικούς μηχανισμούς (αλλά και τις καπιταλιστικές επιχειρήσεις υπό δημόσια νομική ιδιοκτησία) θέλουν να γίνουν το κράτος. Διεκδικούν τον «εκδημοκρατισμό» των θεσμών και των διαδικασιών, μέσα από τον οποίο θα διευρύνουν τις αρμοδιότητες και δικαιοδοσίες τους. Αντίθετα, οι «παραδοσιακοί μικροαστοί», λόγω της εξωτερικής σχέσης τους με τον κρατισμό μηχανισμό, εκδηλώνουν τον «φετιχισμό» του κράτους και της εξουσίας μέσα από την υπεράσπιση των παραδοσιακών αξιών της κυρίαρχης ιδεολογίας: «Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια»22 είναι τα τρία χρώματα της κοινωνικής τους σημαίας. Ανάλογα με την πολιτική συγκυρία, προβάλλει και το αντίστοιχο χρώμα (καίτοι σήμερα, λόγω «παγκοσμιοποίησης», η πατρίς και το έθνος φαίνεται να αναλαμβάνουν τον πιο αποφασιστικό ρόλο).

Δεν είναι λοιπόν τυχαία και η διαφοροποίησης της εκλογικής συμπεριφοράς των δύο ταξικών συνόλων υπό «ομαλές πολιτικές συνθήκες»: Η «κοινωνιολογία της ψήφου» σε οποιαδήποτε χώρα του αναπτυγμένου καπιταλισμού δείχνει πέρα από κάθε αμφιβολία ότι με συστηματικό τρόπο η παραδοσιακή μικροαστική τάξη προσανατολίζεται κατά μεγάλη πλειοψηφία προς τα συντηρητικά πολιτικά κόμματα, δηλαδή αποτελεί τον κατεξοχήν «λαό» της Δεξιάς. Αντιθέτως η νέα μικροαστική τάξη τροφοδοτεί και τους δύο πόλους της αστικής πολιτικής σκηνής, τη Δεξιά και την Κεντροαριστερά.

β) Σχετικά με την πόλωση των μικροαστών σε συγκυρίες πολιτικών κρίσεων αντιπροσώπευσης

Έχει επανειλημμένα αποδειχθεί ιστορικά ότι σε φάσεις αποσταθεροποίησης-διάλυσης των κοινοβουλευτικών σχέσεων αντιπροσώπευσης η παραδοσιακή μικροαστική τάξη έλκεται από τον φασισμό, επανδρώνει τα ακροδεξιά κινήματα και αποτελεί τον κύριο όγκο της λαϊκής τους βάσης. Μάλιστα, η τάση αυτή συχνά εκδηλώνεται και σε περιόδους όπου απλώς χαλαρώνουν οι δεσμοί αντιπροσώπευσης των «πολιτών» από τα πολιτικά κόμματα, ή σε περιόδους αναδιάρθρωσης του κράτους σε συντηρητική κατεύθυνση. Ως θεματοφύλακες των παραδοσιακών «αξιών», οι παραδοσιακοί μικροαστοί αναδεικνύονται σε πρωτοπορία κάθε τέτοιας κίνησης: «η “παραδοσιακή” μικροαστική τάξη (…) είναι πιο πρόσφορη στα εξτρεμιστικά κινήματα της Δεξιάς μέσα σε “ομαλές” συγκυρίες και λιγότερο η νέα μικροαστική τάξη: παράδειγμα, ο μακαρθισμός στις ΗΠΑ και ο πουζαντισμός στη Γαλλία» (Πουλαντζάς 1975-β: 334).

Αντίθετα, η νέα μικροαστική τάξη, λόγω της ροπής της προς τον «εκδημοκρατισμό του κράτους» και τη μαζικοποίηση των αρμοδιοτήτων, προσανατολίζεται σε σημαντικό βαθμό προς το συνδικαλισμό και τα μεταρρυθμιστικά πολιτικά κόμματα, ενώ από τις «γραμμές της» προκύπτει πάντα μια σημαντική μερίδα των στελεχών της σοσιαλιστικής επανάστασης: «Μετά τον πόλεμο, ένα τμήμα της μικροαστικής τάξης μοιάζει να ταλαντεύεται, λίγο ή πολύ, προς την εργατική τάξη. Οι ιδιωτικοί και δημόσιοι υπάλληλοι συμμετέχουν ανοιχτά στις μεγάλες απεργίες και τα συλλαλητήρια, προσχωρούν στα συνδικάτα, αλλά επίσης υποστηρίζουν εκλογικά (…) τη σοσιαλδημοκρατία και, σπανιότερα, το κομμουνιστικό κόμμα» (Πουλαντζάς 1975-β: 334).

γ) Σχετικά με την «απουσία αυτόνομης ταξικής στρατηγικής» των μικροαστικών τάξεων

Ενώ είναι σαφής η απουσία ενός ταξικού στρατηγικού συμφέροντος για την παραδοσιακή μικροαστική τάξη (μιας δυνάμει προοπτικής δικής της ταξικής εξουσίας), κάτι τέτοιο δεν είναι σαφές για τη νέα μικροαστική τάξη. Ανεξάρτητα από ατομικές ή συλλογικές «συνειδήσεις», η τάση ελέγχου των επιχειρήσεων και των κρατικών μηχανισμών που απορρέει από την ταξική θέση της νέας μικροαστικής τάξης, δυνάμει εμπεριέχει την προοπτική «μετάβασης» προς ένα καθεστώς κρατικού καπιταλισμού, κατά το πρότυπο αυτών που διαμορφώθηκαν στην ανατολική Ευρώπη μετά το 1945 ή σε χώρες του Τρίτου Κόσμου.23

Στα καθεστώτα του κρατικού καπιταλισμού της Ανατολικής Ευρώπης μετά το 1945 («υπαρκτός σοσιαλισμός»), η «αστική τάξη νέου τύπου»24, που κατείχε την πραγματική ιδιοκτησία (κυριότητα και κατοχή) των «δημόσιων» μέσων παραγωγής (και του παραγόμενου υπερπροϊόντος), προήλθε από το μετασχηματισμό-ανέλιξη στην εξουσία μερίδων της νέας μικροαστικής τάξης. Άλλωστε, είναι συνηθισμένο φαινόμενο και στον δυτικό καπιταλισμό η ανέλιξη προς την καπιταλιστική τάξη στελεχών προερχόμενων από τη νέα μικροαστική τάξη. Καίτοι στις περιπτώσεις αυτές η νέα μικροαστική τάξη (ή μάλλον ορισμένες μερίδες της) μετασχηματίζεται σε κρατική αστική τάξη,25 εντούτοις η στρατηγική αυτού του δυνάμει μετασχηματισμού αποτελεί «κατάλληλο αποτέλεσμα», που μπορεί να εντοπιστεί στην αυθόρμητη καθημερινή πρακτική μερίδων της νέας μικροαστικής τάξης.

Επίλογος

Η ανάλυση που προηγήθηκε αποτελεί μια πρώτη κατάθεση θέσεων και επιχειρημάτων, για τη θεμελίωση της άποψης ότι οι μικροαστοί δεν αποτελούν ενιαία τάξη αλλά πολώνονται σε δύο «ενδιάμεσες» τάξεις στις κοινωνίες του αναπτυγμένου καπιταλισμού. Το θεωρητικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινήθηκε η όλη ανάλυση είναι αυτό που θεμελίωσε ο Ν. Πουλαντζάς, σύμφωνα με το οποίο τα όρια μιας τάξης μέσα στο πεδίο της πάλης των τάξεων εν πολλοίς γίνονται αντιληπτά από τα πολιτικά και ιδεολογικά «κατάλληλα αποτελέσματα», που απορρέουν από τη θέση της τάξης στις σχέσεις παραγωγής.26 Το συμπέρασμα της παρούσας ανάλυσης είναι ότι κάθε ένα μικροαστικό σύνολο παράγει ιδιαίτερα «κατάλληλα αποτελέσματα», τα οποία είναι σαφώς διακριτά και συχνά βρίσκονται στο αντίποδα σε σχέση με εκείνα που παράγει το άλλο μικροαστικό σύνολο.27 Επομένως, η διαφορά δομικής ταξικής ένταξης που υφίσταται μεταξύ τους στο επίπεδο των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής αναπαράγεται επαρκώς και στο πολιτικο-ιδεολογικό επίπεδο. Το γεγονός ότι με τα ίδια κριτήρια ο Πουλαντζάς είχε συναγάγει διαφορετικά συμπεράσματα, ίσως να αποτελεί μια καλή βάση για τη συνέχιση της συζήτησης γύρω από την ταξική ένταξη των μικροαστών.

Βιβλιογραφία

(Κατάταξη σύμφωνα με το ελληνικό αλφάβητο)

Αλτουσέρ, Λ., 1977, Θέσεις, Αθήνα: Θεμέλιο.

Αλτουσέρ, Λ. - Λιούις, Τζ., 1977, Απάντηση στον Τζων Λιούις - Κριτική του έργου του Λουί Αλτουσέρ, Αθήνα: Θεμέλιο.

Wright, E. O., 1978, «Class Boundaries in Advanced Capitalist Societies», New Left Review, No. 98.

Der Χ. Parteitag der Kommunistischen Partei Chinas, 1973, Peking

Κοτζιάς Ν., 1993, «Η μεθοδολογία του ύστερου κρατισμού», Θέσεις τ. 45, σσ. 65 επ. Οκτώβριος-Δεκέμβριος.

Labica, G., 1986, «Kleinbuergertum, Kleinbourgeoisie, Mittelstand», in:

Labica/Bensussan (εκδ.): Kritisches Woerterbuch des Marxismus τ. 4, σσ. 637-645, Berlin: Αrgument.

Mao Tse-Tung, 1968, «Analyse der Klassen in der chinesischen Gesellschaft», στο (του ιδίου) Ausgewälte Werke, Bd. 1, Πεκίνο, σσ. 9-19.

Μάο Τσετούνγκ, 1975, Για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Κριτική στο Στάλιν και την ΕΣΣΔ, Αθήνα: Εκδόσεις του Λαού.

Μάο Τσετούνγκ, 1976, Αποσπάσματα για την Πολιτιστική Επανάσταση, Αθήνα: Πολιτιστική Επανάσταση.

Μαρξ Κ., 1978, Το Κεφάλαιο, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Τόμος πρώτος. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Μαρξ Κ., 1978-α, Το Κεφάλαιο, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Τόμος τρίτος. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Μαρξ Κ., 1979, Το Κεφάλαιο, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Τόμος δεύτερος. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Μαρξ Κ., 1981, Θεωρίες για την υπεραξία. Μέρος πρώτο. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Μαρξ Κ., 1982, Θεωρίες για την υπεραξία. Μέρος δεύτερο. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Μαρξ Κ., 1983, Αποτελέσματα της άμεσης διαδικασίας παραγωγής. [VI ανέκδοτο κεφάλαιο]. Αθήνα: Α/συνέχεια.

Μαρξ Κ., 1985, Θεωρίες για την υπεραξία. Μέρος τρίτο. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Μαρξ Κ., 1989, Grundrisse. Βασικές γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας. Τόμος Α΄. Αθήνα: Στοχαστής.

Μαρξ Κ., 1990, Grundrisse. Βασικές γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας. Τόμος Β΄. Αθήνα: Στοχαστής.

Μαρξ Κ., 1992, Grundrisse. Βασικές γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας. Τόμος Γ΄. Αθήνα: Στοχαστής.

Milios J., D. Dimoulis and G. Economakis, 2002, Karl Marx and the Classics. An Essay on Value, Crises and the Capitalist Mode of Production, Ashgate Aldershot, Burlington USA, Singapore, Sydney).

Balibar, E., 1986, «Klassen/Κlassenkampf», στο: Labica/Bensussan (εκδ.): Kritisches Wörterbuch des Marxismus τ. 4, σσ. 615-636, Berlin: Αrgument.

Μπαλιμπάρ, Ε., 1989, «Σχετικά με τη μαρξιστική θεωρία της πάλης των τάξεων», Θέσεις τ. 28, σσ. 69 επ.

Bettelheim, Ch., 1974, Μορφές ιδιοκτησίας στο μεταβατικό στάδιο προς το σοσιαλισμό, Αθήνα: Ράππας.

Οικονομάκης, Γ., 2000, Ιστορικοί τρόποι παραγωγής, καπιταλιστικό σύστημα και γεωργία, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Poulantzas, Ν., 1973, Zum marxistischen Klassenbegriff, Berlin W.: Merve Verlag.

Poulantzas, N., 1974, Diese Krise ist nicht nur eine ökonomische Krise, Berlin W.: Merve Verlag.

Πουλαντζάς, Ν., 1975-α, Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις, Αθήνα: Θεμέλιο.

Πουλαντζάς, Ν., 1975-β, Φασισμός και δικτατορία, Αθήνα: Ολκός.

Πουλαντζάς, Ν., 1975-γ, Η κρίση των δικτατοριών, Αθήνα: Παπαζήσης.

Πουλαντζάς, Ν., 1981, Οι τάξεις στο σύγχρονο καπιταλισμό, Αθήνα: Θεμέλιο.

Πουλαντζάς/Μίλιμπαντ/Φάυ, 1977, Προβλήματα του σύγχρονου κράτους και τον φασιστικού φαινομένου, Αθήνα: Θεμέλιο.

Σταμάτης Γ., 1989, «Η θέση της “κυκλοφορίας” στην αναπαραγωγή του οικονομικού συστήματος και στην παραγωγή υπεραξίας και κέρδους». Θέσεις, τ. 29, σσ. 119-32.

Ste. Croix, G.E.M., de, 1983, The Class Struggle in the Ancient Greek World, London Duckworth.

Ste. Croix, G.E.M., de, 1984, «Class in Marx’s Conception of History, Ancient and Modern», New Left Review, No 146, σσ. 92-111.

Harnecker, M., (χωρίς χρονολογία έκδοσης), Βασικές Έννοιες του Ιστορικού Υλισμού, Αθήνα: Παπαζήση.