Ίχνη σε πατημένο χώμα

Απάντηση στην επιστολή του Π. Τριτσιμπίδα

του Μάριου Εμμανουηλίδη

Ο Π. Τριτσιμπίδας (ΠΤ) γράφει ότι το άρθρο μου που δημοσιεύθηκε στο τ. 165 των Θέσεων, με τίτλο «Φουκώ, εμπειρία, εξέγερση», «πατάει πάνω στα επιχειρήματα […] του επιμέτρου» 1 τα οποία το άρθρο τα επεκτείνει «προς άκρως ενδιαφέρουσες θεωρητικές αναπτύξεις και βιβλιογραφικές συνδέσεις· κινούμενο βέβαια και προς άλλες κατευθύνσεις σε άλλα του σημεία». Και θέτει την ερώτηση: «μήπως θα έπρεπε να παραπέμπει σε αυτό;». 2 Και για να αποδείξει το βάσιμο της κατηγορίας καταγράφει έξι σημεία. Έξι σημεία στα οποία θεωρεί ότι απέκρυψα τα ίχνη του κειμένου του στο κείμενό μου, παρότι τα χρησιμοποίησα ως προκείμενες προτάσεις των συλλογισμών μου.

Και απαντώ ευθέως: το άρθρο ούτε έπρεπε, ούτε χρειαζόταν να παραπέμψει στο επίμετρο του ΠΤ.

Όταν κατηγορούμε κάποιον για λογοκλοπή, αποσιώπηση κλπ. και παραθέτουμε χωρία πλάι-πλάι, πρέπει να σχολιάζουμε τη σχέση τους, δείχνοντας στον αναγνώστη πού μοιάζουν, πού διαφέρουν κλπ., ώστε να καταλάβει ποιος/ποια πήρε τι ακριβώς από πού. Αντί αυτού, ο ΠΤ δίνει έξι ζευγάρια χωρίων ασχολίαστα. Και μετά παραθέτει πολλές γενικότητες αλλά δεν εξηγεί πουθενά ποια είναι η ύποπτη σχέση που συνδέει κάθε ζευγάρι. Θεωρεί την ενοχή αυταπόδεικτη, αντί να μας εξηγήσει σε κάθε περίπτωση τι ακριβώς απαράδεκτο βλέπει. Επειδή ακριβώς hedoesnothaveacase!

Συνοπτικά, τα έξι σημεία που επισημαίνει ο ΠΤ αναφέρονται: (α) Σε πρόδηλα διατυπωμένες θέσεις του Φουκώ. (β) Σε θέσεις και έννοιες οι οποίες έχουν ήδη διατυπωθεί σε βασικά κείμενα φουκωλογίας, ελληνικής και ξενόγλωσσης (αφού επιλέγει να τις διαχωρίζει) μετά από 50 χρόνια αμέτρητων σχολίων∙ οι οποίες έχουν καταστεί σχεδόν τετριμμένες, και κατά τούτο, έχουν καταστεί κοινοί τόποι για να ξεκινήσει κάποιος συλλογισμός. (γ) Σε θέσεις και έννοιες, προκείμενες για το εν λόγω άρθρο μου, τις οποίες είχα ήδη διαπραγματευθεί σε κείμενά μου εδώ και τόσα χρόνια.

«Τα βιβλία […] είναι φτιαγμένα για να παίρνουμε ό,τι χρειαζόμαστε. Ειδικά αυτά που δεν χρειαζόμαστε, γιατί δεν είχαμε ιδέα» (Lyotard, «Il était la bibliothèque de Babel», Liberation 7.11.1995). Αλλά αν έχουμε ιδέα από αυτά που είναι φτιαγμένο ένα κείμενο τι να πάρουμε από το κείμενο; Κοινώς, δεν περιμέναμε τον ΠΤ για να μας επεξηγήσει και να μας διαφωτίσει για αυτά τα 6 σημεία τα οποία έχει γράψει. Τι όραση διαθέτει κάποιος όταν νομίζει ότι δημιουργεί ένα ίχνος εκεί που το έδαφος είναι στρωμένο από τα πατήματα άλλων;

Κι ακόμη, ένα κείμενο δεν είναι ένα άθροισμα από λέξεις, ούτε ακόμη κι αν αυτές οι λέξεις είναι έννοιες (έννοιες που δεν επινοήσαμε εμείς), ώστε να αιτούμαστε την παραπομπή τους αν κάποιος/α χρησιμοποιήσει αυτές τις λέξεις

Ιδού λοιπόν τα έξι ίχνη για τα οποία ο ΠΤ ζητά την αναγνώριση της οφειλής μου, αν και τα ίχνη του δεν φαίνονται είτε γιατί το χώμα είναι ήδη πατημένο και τα ίχνη του δεν ξεχωρίζουν, είτε γιατί από μια άποψη είναι στραβο-ίχνη ή, τουλάχιστον, ίχνη που δεν ενδιέφεραν το άρθρο μου.

1. Υποτιθέμενο ίχνος ΠΤ: Μαρξ, 18 η Μπρυμαίρ

Αν το ίχνος του ΠΤ που θα έπρεπε να αναγνωρίσω είναι η σύνδεση της «“ανοιχτής” προσέγγισης του πολιτικού στοιχείου» (ΠΤ) στα αναφερόμενα βιβλία των Μαρξ και Φουκώ, αυτό το ίχνος δεν υπάρχει στο άρθρο μου, και αυτή την οφειλή συνεπώς δεν την αναγνωρίζω. Δεν αναφέρομαι πουθενά σε «ανοιχτές» σε αντίθεση με κάποιες άλλες πιο «σφιχτές» προσεγγίσεις του πολιτικού στοιχείου στους Μαρξ και Φουκώ. Επιπλέον, είναι κάτι κοινότοπο εδώ και δεκαετίες το περί «ανοιχτής» προσέγγισης της ιστορικής διαδικασίας στην 18 η Μπρυμαίρ.

Στο άρθρο μου επιχειρώ να συνδέσω τα κείμενα του Φουκώ με τα εν λόγω κείμενα του Μαρξ αναφορικά με τα ζητήματα: (α) του σφάλματος, (β) της ηθικής ενέργειας των φαντασμάτων/γνώσης, (γ) της μαρξικής διαφοροποίησης φράσεων και περιεχομένων σε σχέση με την εντασιακή σχέση των ορατοτήτων και των αποφάνσεων στον Φουκώ και της μορφής περιεχομένου και της μορφής έκφρασης στον Ντελέζ, και (δ) το ζήτημα της μαρξικής απροσδιοριστίας του σκοπού στο συμβάν της επανάστασης σε σχέση με τη φουκιανή σειριακή χρονικότητα.

Απομένει η επινόηση του ΠΤ να βάλει αυτά τα δυο-τρία βιβλία δίπλα-δίπλα (το άρθρο μου προσθέτει στην παρέα και την Αγία Οικογένεια).

Όμως: (α) Ήδη ο Φουκώ στα γραπτά του για το Ιράν βάζει τον Μαρξ μέσα στα κείμενά του σε διάφορα σημεία, και έχει γράψει ότι αυτά τα κείμενα ήταν από τα αγαπημένα του και ότι παραμένουν ασύγκριτα.

(β) Είναι συνήθης κίνηση, πεπατημένη, γι’ αυτούς που ασχολούνται με τον Φουκώ του Ιράν να αναφέρονται στον Μαρξ της 1 8 ης Μπρυμαίρ. Ένα απλό γκουκλάρισμα το καταδεικνύει. 3

Εφόσον λοιπόν συμβαίνουν έτσι τα πράγματα, θα έπρεπε άραγε να είχα παραπέμψει στο επίμετρο του ΠΤ;

2. Υποτιθέμενο ίχνος ΠΤ: σιιτική αντικρατική παράδοση

Στο σημείο 2 του ΠΤ, τα εισαγωγικά στο απόσπασμα από το άρθρο μου που χρησιμοποιεί ο ΠΤ για να αποδείξει ότι κακώς δεν τον παραπέμπω, δεν κλείνουν στο «[…] μη πολιτική μορφή συνύπαρξης», αλλά η φράση συνεχίζει και παραπέμπει στον Φουκώ που γράφει για μια «[…] μη πολιτική μορφή συνύπαρξης, έναν τρόπο ζωής από κοινού που δεν [θα] είχε καμιά σχέση με κανένα είδος, ας πούμε δυτικού τύπου, πολιτικού οικοδομήματος […]». Και ακολουθεί η παραπομπή στις σελίδες 227-228 του κειμένου του Φουκώ. Αυτή η κρίση του Φουκώ αποτελεί κεντρικό σημείο της προβληματοποίησης της ιρανικής επανάστασης που επιχείρησε και εμφανίζεται διάσπαρτη σε διάφορα σημεία των κειμένων του με διαφορετικούς τρόπους.

Ζητώ συγγνώμη που επέλεξα να παραπέμψω στον Φουκώ και όχι στα σχόλια επανάληψης του Φουκώ από τον ΠΤ.

Κι αν θα θέλαμε να παίξουμε το παιχνίδι των παραπομπών στην ελληνική βιβλιογραφία, θα λέγαμε ότι ο ΠΤ έρχεται δεύτερος, και θα έπρεπε να είχε παραπέμψει στο παρακάτω απόσπασμα από άρθρο του 1979, καθώς αυτό πρώτο ίσως στην Ελλάδα μίλησε για την «προαιώνια μουσουλμανική παράδοση […], τις ισλαμικές ιδέες της δίκαιης κατανομής των αγαθών, της αρετής και της γνώσης, της συνεχούς επανάστασης, της ωφέλιμης παραγωγής που απαγορεύει σ’ ορισμένους να πλουτίζουν σε βάρος άλλων»: Δημήτρης Δ., «Για την πέρσικη επανάσταση», Αγώνας για την κομμουνιστική ανανέωση, τ. 6, Μάιος 1979: 10-12.

3. Υποτιθέμενο ίχνος ΠΤ: μετασχηματισμός υποκειμένου

Το 2012 έγραφα για τη φουκωική «πρωτοβουλία μετασχηματισμού του εαυτού ως διαδικασία συγκρότησης ενός μη-φασιστικού τρόπου ζωής». (Εμμανουηλίδης Μ., «Εισαγωγικό σχόλιο στο Φουκώ, Αντι-οιδίποδας. Εισαγωγή στη μη φασιστική ζωή », Κοινωνικό Εργαστήριο, 2012, διαθέσιμο στο διαδίκτυο∙ έβαλα και εγώ italics, ώστε να τονιστεί η επανάληψη ή/και η αναδιατύπωση από τον ΠΤ [sic]).

Σε δύο άρθρα (2015∙ 2017), όταν για την πλειονότητα, από τους μετα-αυτόνομους ως τους θεωρητικούς του λαϊκισμού, ο κοινός τόπος της σκέψης ήταν η παγιωμένη ενοχική θέση του χρεωμένου υποκειμένου, επιχείρησα να αναδείξω τις καθημερινές πολύτροπες τακτικές των χρεωμένων υποκειμένων ως «πρακτικές αναπτύχωσης του εαυτού – […] ηθική άσκηση απαγκίστρωσης από τις συντακτικές εξουσίες […]» ( Αλη th εια, τ. 9: 193∙ βλ. και Φάσις. European Journal of Philosophy, 3: 139-140,).

Τον Απρίλιο του 2022, λίγο πριν την έκδοση του επιμέτρου του ΠΤ, ερευνώντας τον όρο της κυβερνολογικής έγραφα ότι πρόκειται για το εργαλείο που άνοιξε τη δυνατότητα διερεύνησης των διαδικασιών υποκειμενοποίησης. Για τη διπλή διαδικασία υποκειμενοποίησης/απο-υποκειμενοποίησης ως πρακτική «αλλοίωσης» του εαυτού που επιτρέπει την πρόσβαση στην αλήθεια. Για τον εαυτό ο οποίος αναδιπλασιάζεται και μετατρέπεται σε σημείο έντασης, σε σχέση μιας δύναμης με τον εαυτό της [βλ. Εμμανουηλίδης, Θέσεις, τ. 159, 2022: 93-96∙ με βασική βιβλιογραφία στο σημείο αυτό τα κείμενα του Φουκώ, «Lives of Infamous Men» και The Hermeneutics of the Subject (2005)∙ και Ντελέζ, Φουκώ (2005)∙ στην υποσημείωση 2 του άρθρου, ο αναγνώστης μπορεί να δει τις οφειλές μου στην ελληνική βιβλιογραφία περί κυβερνολογικής].

Ο ΠΤ δείχνει άγνοια (θεμιτή βέβαια, καθώς δεν είναι υποχρεωμένος να έχει διαβάσει ό,τι έχω γράψει – ελευθερία η οποία συνδέεται με την ελεύθερη διακύμανση της γνώσης εκτός της υποχρεωτικότητας των ακαδημαϊκών θεσμών), αλλά άγνοια απαράδεκτη και αυθάδεια όταν με εγκαλεί ότι έγραψα περί μετασχηματισμού του υποκειμένου στα 2023 μετά από το επίμετρό του, όμως δείχνει μεγαθυμία καθώς με απαλλάσσει από την κατηγορία λόγω πιθανής «αβλεψίας» ή «ετεροχρονισμένης διαδικασίας ανάγνωσης και συγγραφής», όταν όλα αυτά τα χρόνια με αντικείμενα τη Χρυσή Αυγή (2013), το χρέος (2015, 2017), τον νομαδισμό των ιών (2020), την οριακή εμπειρία της communication στον Blanchot, το ζήτημα της κρατικής επισφάλειας (2022), ο βασικός ερευνητικός μου στόχος ήταν η υλιστική διερεύνηση της ηθικοπολιτικής των διαδικασιών υποκειμενοποίησης, η «διερεύνηση των υλιστικά θεμελιωμένων αλλαγών στις χρονικότητες της πολιτικής και των διαδικασιών υποκειμενοποίησης· απαίτηση κρίσιμη για την αναγνώριση του καιρού μας» (Εμμανουηλίδης, «Για τους “τρεις λόγους του Μαρξ” του Μωρίς Μπλανσώ», Θέσεις τ. 155, 2021: 112).

Αλλά πέρα από ό,τι έχω γράψει για το θέμα, ο ΠΤ στις πέντε γραμμές του αποσπάσματος από το επίμετρό του που μας παραθέτει, μιλά για «κατάργηση της υφιστάμενης υποκειμενοποίησης» δια του επανασταστικού μετασχηματισμού και για την απο-υποκειμενοποίηση με όρους «διάλυσης του υποκειμένου». Μεγάλες, στομφώδεις λέξεις που δεν έχουν θέση στα βασικά κείμενα που διερευνούν τις διαδικασίες υποκειμενοποίησης ως αναδιπλασιασμό και αναπτύχωση, δηλαδή ως διπλή διαδικασία, υποκειμενοποίησης και απο/αυτοϋποκειμενοποίησης∙ που σκέφτονται αυτές τις σχέσεις με μια λεπτότητα που μάλλον δεν έγινε αντιληπτή. Κι έτσι, μέσα σε πέντε γραμμές ο ΠΤ καταφέρνει να κάνει τον Φουκώ να μοιάζει με μέλος της ΑΝΤΑΡΣΥΑ ή έστω φίλο της Καταστασιακής Διεθνούς. 4 Πρόκειται για «μία ελαφρώς πρωτόγονη εκδοχή του αντικαπιταλιστικού κινήματος να πριμοδοτεί την επιθετικότητα, να ταυτίζει τον ριζοσπαστισμό με την ικανότητα/διαθεσιμότητα προς καταστροφή» (Α. Γαβριηλίδης, «Η επικαιρότητα του Μισέλ Φουκώ», Θέσεις, τ. 96, 2006: 47).

4. Υποτιθέμενο ίχνος ΠΤ: αναδρομική ανάγνωση

Αυτό που δεν μας δείχνει ο ΠΤ παραθέτοντας το απόσπασμα από το επίμετρό του περί αναδρομικότητας είναι ότι λαμβάνει την κριτική στην αναδρομική ανάγνωση μιας επανάστασης από τα αποτελέσματά της από τον ίδιο τον Φουκώ (χωρίο στο οποίο παραπέμπει στη σελίδα 391 του επιμέτρου του). Θα μπορούσα να πω ότι για την αναδρομικότητα, για το παιχνίδι του χθες και του σήμερα, ο Φουκώ έγραψε στις τελευταίες γραμμές του πρώτου κεφαλαίου του Επιτήρηση και τιμωρία, με έναν τρόπο πιο πλούσιο, αν και πολύ πυκνό, απ’ ό,τι φαίνεται στο επίμετρο του ΠΤ, ακόμη και από το ίδιο το σχόλιο του Φουκώ που παραπέμπει. Αλλά το θέμα δεν είναι αυτό.

Η κριτική της αναδρομικότητας που επιχειρώ στο άρθρο για τη σχέση εμπειρίας και εξέγερσης στον Φουκώ είναι κάτι άλλο, έχει άλλη στόχευση, από τα προφανή που αναφέρει ο ΠΤ. Δεν ενδιαφέρθηκα ούτε για τις συνέπειες της αναδρομικής ανάγνωσης στη «συγκάλυψη» της λαϊκής ιστορίας της ιρανικής εξέγερσης, ούτε για την κριτική της αναδρομικής ιστορικής ανάγνωσης ως «νηπιακή ιστορία των μεγάλων αντρών», του Χομεϊνί εν προκειμένω (ΠΤ: 310).

Ο στόχος ήταν να συνδέσω την αναδρομική σκέψη ενός μεταγενέστερα (μετά το συμβάν) παγιωμένου λεκτικού σχηματισμού «με την αντίληψη της χρονικότητας της επανάστασης ως μια κάθετη τομή στον χρόνο», και ακολούθως με το νεωτερικό καθεστώς ιστορικότητας. Και σε αντίθεση με αυτό το νεωτερικό καθεστώς ιστορικότητας, να συσχετίσω τη χρονικότητα των προλεταριακών εξεγέρσεων του Μαρξ ( 18 η Μπρυμαίρ) με τη σειριακή χρονικότητα του Φουκώ, όπως αναλύεται από τον Ντελεζ, προκειμένου να αναδείξω τη μη γραμμική, τη σειριακή χρονικότητα των εξεγέρσεων, σειριακότητα η οποία ενσωματώνει την προ του 19ου αιώνα αντίληψη για τις επαναστάσεις ως επάνοδο (βλ. Εμμανουηλίδης σε Θέσεις τ. 165, 2023: 138-139 όπου και σχετικές παραπομπές∙ για την επάνοδο, βλ. Furet, Ozouf, A Critical Dictionary of the French Revolution, 1989: 806-817).

Και πέραν του άρθρου, η αναδρομικότητα, το παιχνίδι του πριν και του μετά αποτελεί σταθερό εργαλείο τόσο κριτικής όσο και ανάλυσης σε ό,τι έχω γράψει από παλιά. Από την ιστορική εικόνα που φτωχαίνει και υπόκειται σε αναδρομική διαπραγμάτευση (Εμμανουηλίδης, «Πόλεμος και διεθνισμός», σε Αριστερή αντιπολίτευση και 4 η Διεθνής στην Ελλάδα, εκδ. Εργατική Πάλη,2005: 51), ως το άρθρο για την πολιτική ορθολογικότητα της κυβέρνησης της Ν. Δημοκρατίας όπου έγραφα ότι «σε κάθε συγκυρία υπάρχουν συμβάντα και στοιχεία τα οποία μπορούν να δημιουργούν ενικές σειρές, οι οποίες σε μεταγενέστερο χρόνο μέσα από μια αναδρομική επανεκκίνησή τους μπορούν να επανατοποθετούνται σε άλλα σημεία του πεδίου δυνάμεων, να το καμπυλώνουν με διαφορετικό τρόπο, έτσι ώστε να αποκτούν διαφορετικές πολιτικές νοηματοδοτήσεις» (Εμμανουηλίδης, Θέσεις, τ. 164, 2023: 20).

Τι θα μπορούσε λοιπόν να επαναλάβει, ή τι να αναδιατυπώσει το άρθρο μου από τη γενικόλογη, προφανή κρίση του ΠΤ ότι με την αναδρομική ανάγνωση «αυτό που συγκαλύπτεται, με λίγα λόγια, είναι η λαϊκή ή κοινωνική ιστορία της»; Και τι να πάρει από την κριτική της αναδρομικής ανάγνωσης ως «νηπιακή ιστορία των μεγάλων αντρών» (ΠΤ: 310). Παρεμπιπτόντως αυτή η νηπιακή αντίληψη έχει βάθη, διακλαδώσεις και δυνατότητες μετατοπίσεων που φτάνει στην ενήλικη, ακόμη και γερασμένη νεωτερική σκέψη: στον βαθμό που «ο κόσμος μας» παραμένει νευτώνειος, έχει ακόμη την νευτώνεια αντίληψη άσκησης των δυνάμεων.

5. Υποτιθέμενο ίχνος ΠΤ: ηθικο-πολιτικός/πολιτική ηθική

Μετά τα σχόλια για το υποτιθέμενο ίχνος του ΠΤ στο σημείο 3 περί μετασχηματισμού του υποκειμένου είναι περιττή η οποιαδήποτε αναφορά στο ζήτημα της χρήσης του εργαλείου της έννοιας της πολιτικής ηθικής ή ηθικοπολιτικής.

Αναρωτιέμαι, όμως, ποιο μονοπάτι αξιώνει ότι ανοίγει ο ΠΤ στο επίμετρό του όταν είναι τετριμμένη γνώση ότι σε όλο το ύστερο έργο του Φουκώ πολιτική πρακτική και ηθικές πρακτικές συνυφαίνονται. Όταν αυτός ο τρόπος σκέψης, χάρις στον Φουκώ, αλλά και όχι μόνο σε αυτόν, και σε άλλους πριν από αυτόν, τόσο από τη μεριά της πολιτικής σκέψης όσο και από τους ιστορικούς της αρχαίας φιλοσοφίας (π.χ. F. Hadot), είναι κάτι που έχει καταστεί κοινόχρηστος, ένα εργαλείο διαθέσιμο προς χρήση.

Αλλά και ειδικότερα, στο ίδιο το βιβλίο που μετέφρασε ο ΠΤ, ο Φουκώ γράφει ότι σκέφτεται τις εξεγέρσεις ως στιγμή «λίγο πιο πίσω από την πολιτική» και «λίγο πιο κάτω από την ιστορία», που μιλά για μια «αντιστρατηγική» ηθική θεώρηση (Foucault 2022: 217∙ και σχόλιο: Εμμανουηλίδης Θέσεις, τ. 165, 2023: 126-127).

Και τέλος πάντων, αν πίστευα ότι έκανα κάτι σπουδαίο χρησιμοποιώντας τον όρο πολιτική ηθική στον Φουκώ, θα αναφερόμουν στη διαθέσιμη στο διαδίκτυο εκδήλωση στα 2017, όταν έλεγα ότι «η ηθικοπρακτική του εαυτού είναι σε σχέση σύζευξης με το αίτημα της κριτικής». 5

6. Υποτιθέμενο ίχνος ΠΤ: Χαρντ-Νέγκρι, Αυτοκρατορία

Το άρθρο μου διαβάζει με άλλο τρόπο την κρίση του Φουκώ περί σύγχρονης εξέγερσης και εκτιμά με διαφορετικό τρόπο την κρίση των Χαρντ-Νέγκρι. Δεν μιλά για εθνική εξάρτηση και ιμπεριαλισμό (όπως κάνει ο ΠΤ), ούτε θεωρεί επιπολαιότητα την κρίση των Χαρντ-Νέγκρι περί μεταμοντέρνας επανάστασης (όπως κάνει ο ΠΤ κατά την τρέχουσα, αν και παλιομοδίτικη, συνήθη απαξίωση του μεταμοντερνισμού).

Αντίθετα, με γέφυρα την κρίση ότι η Ιρανική Επανάσταση δεν ήταν μια επανάσταση κατά της αποικιοκρατίας την οποία η ευρωκεντρική σκέψη της εποχής μπορούσε να συμπεριλάβει στην οικουμενική σκέψη της εθνικής ανεξαρτησίας, θέλει να δείξει ότι η γραμμή του Φουκώ προετοιμάζει τη γραμμή σκέψης των Hardt-Negri για τον φονταμενταλισμό ως απάντηση της ταυτότητας «των ηττημένων της αναδυόμενης Αυτοκρατορίας» έναντι της υβριδικότητας.

Κι εφόσον το άρθρο δεν επαναλαμβάνει ούτε συμμερίζεται τα όσα γράφει ο ΠΤ περί Χαρντ-Νέγκρι στο επίμετρό του, το αντίθετο μάλιστα, τι απομένει και ο ΠΤ θέλει να είχα παραπέμψει σε αυτό;

Δεν ξέρω. Εκτός κι αν πιστεύει ότι θα έπρεπε να παραπέμψω σε αυτό γιατί μου πρόσφερε την πληροφορία ότι υπάρχουν δύο συγγραφείς που τους λένε Χαρντ και Νέγκρι, ότι έγραψαν μαζί ένα βιβλίο που ονομάζεται Αυτοκρατορία, και ότι σε αυτό το βιβλίο μιλάνε για την ισλαμική επανάσταση (και τον φονταμενταλισμό). Ας είμαστε μετρημένοι.

Ο ΠΤ έγραψε το επίμετρο του βιβλίου Φουκώ-Ροντενσόν για την Ιρανική Επανάσταση και μοιάζει να θεωρεί ότι έχει μαρκάρει την περιοχή του αντικειμένου. Αλλά το επίμετρό του, τουλάχιστον για τα έξι σημεία που σημείωσε και υποχρεώθηκα να ασχοληθώ, είναι μαρκαρισμένα από υλικά φτιαγμένα πολύ πριν από αυτόν. Είναι όμως εντυπωσιακό να θεωρεί ότι αποτελούν ίχνη σε χέρσο έδαφος, ενώ προχωρά σε πατημένη γη.