Γράμμα στις Θέσεις
Σχετικά με κάποιες παραλείψεις στο άρθρο του Μ. Εμμανουηλίδη
Στο προηγούμενο τεύχος (165) των Θέσεων με τίτλο Γκράμσι, Αλτουσέρ, Φουκώ δημοσιεύτηκε πολύ ενδιαφέρον άρθρο του Μάριου Εμμανουηλίδη (Μ.Ε.) με τίτλο «Φουκώ, εμπειρία, εξέγερση». Όπως μας πληροφορεί, «το κείμενο αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της παρουσίασης του βιβλίου Michel Foucault, Maxime Rodinson, Είναι ανώφελο να εξεγείρεσαι; Κείμενα για την Ιρανική Επανάσταση και το πολιτικό Ισλάμ (επιλογή, μετάφραση, επίμετρο: Παναγιώτης Τριτσιμπίδας, Ακυβέρνητες Πολιτείες 2022, σσ. 400)» η οποία έγινε στη Θεσσαλονίκη στις 21.3.2023 με συνομιλητές τον Δ. Παπαδάτο-Αναγνωστόπουλο και εμένα (Π.Τ.). Ο Μ.Ε. είχε συμμετάσχει επίσης στην παρουσίαση του βιβλίου στη Θεσσαλονίκη τον Νοέμβριο του 2022 με συνομιλητές τον Γ. Σταυρακάκη, την Α. Ζιάκα και εμένα, όπου είχε παρουσιάσει ένα διαφορετικό κείμενο.
Το άρθρο δεν κάνει καμία παραπομπή στο επίμετρο του βιβλίου (Τριτσιμπίδας 2022: 296-396), το οποίο αναφέρεται μόνο στα στοιχεία της έκδοσης. Σε πρώτο επίπεδο, κανένα πρόβλημα.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το άρθρο του Μ.Ε. δεν έχει τον χαρακτήρα και τα χαρακτηριστικά ενός κειμένου βιβλιοκριτικής, στο οποίο θα μπορούσε να δικαιολογηθεί η παράλειψη ευθείων παραπομπών στο περιεχόμενο του βιβλίου: το ίδιο το περιοδικό δεν το παρουσιάζει ως βιβλιοκριτική αλλά ως ένα από τα πρωτότυπα άρθρα που αναλαμβάνει να δημοσιεύσει· η έκταση του είναι 18 σελίδες· οι πολυάριθμες παραπομπές και οι αυτολεξεί παραθέσεις του, συμπεριλαμβανομένων εκείνων από τις σελίδες βιβλίου, γίνονται με διεξοδική χρήση του συστήματος APA και οδηγούν σε μια λίστα βιβλιογραφίας με 34 πηγές στην οποία το επίμετρο δεν βρίσκει κάποια θέση.
Από τη στιγμή, όμως, που σε τουλάχιστον έξι σημεία επαναλαμβάνει ή/και αναδιατυπώνει κομβικές παρατηρήσεις, επιχειρήματα και γραμμές προσέγγισης του επιμέτρου, μήπως θα έπρεπε να παραπέμπει σε αυτό;
~
Σημείο 1ο
«οι ιρανικές ανταποκρίσεις έχουν στη σκέψη του Φουκώ αντίστοιχη θέση με εκείνη που κατέχουν στη σκέψη του Μαρξ – όσον αφορά την πιο “ανοιχτή” προσέγγιση του πολιτικού στοιχείου – τα ιστορικά και πολιτικά του έργα όπως Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη ή Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία». (Τριτσιμπίδας 2022: 346)
«Τα κείμενα του Φουκώ για την Ιρανική Επανάσταση […] είναι η 18 η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη ή Ο Εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία του Φουκώ». (Εμμανουηλίδης 2023: 124· πρώτη πρόταση του άρθρου και σημείο εκκίνησης της παράλληλης, συγκριτικής ανάγνωσης των συγκεκριμένων φουκωικών και μαρξικών κειμένων που αναπτύσσει).
Σημείο 2ο
«Για τον Φουκώ, η σιιτική θρησκεία προσέφερε ένα πιθανό δρόμο για την επίτευξη ενός κοινωνικού μετασχηματισμού, διότι κατά την ανάγνωσή του διέθετε τη διττή δύναμη να κινητοποιήσει την αντίσταση με μαζικούς (λαϊκούς) όρους αλλά και να δημιουργήσει μια εναλλακτική, πιο αυτοοργανωμένη μορφή συνύπαρξης που απορρέει από την προσπάθεια πρακτικής εφαρμογής του εσχατολογικού, αντινομικιστικού οράματος της ισλαμικής διακυβέρνησης» (Τριτσιμπίδας 2022: 356· οι υπογραμμίσεις εδώ και παρακάτω δικές μου)
«Η μειωμένη προφύλαξη του [Φουκώ] έναντι της θεοκρατικής αιχμαλώτισης της εξέγερσης οφείλεται στο ποντάρισμα του ότι η γενεαλογία μιας αιρετικής σιιτικής αντικρατικής παράδοσης, σε συνδυασμό με την δύναμη του εξεγερτικού συμβάντος θα μπορούσαν να οδηγούσαν σε μια άλλη, “μη πολιτική μορφή συνύπαρξης”». (Εμμανουηλίδης 2023: 135-36)
Σημείο 3ο
«Για τον Φουκώ, η κατάργηση της υφιστάμενης υποκειμενοποίησης και ο μετασχηματισμός της υποκειμενικότητας θεωρείται απαραίτητο στοιχείο του επαναστατικού μετασχηματισμού. […] η προοπτική μετασχηματισμού της υποκειμενικότητας δεν ταυτίζεται πλέον μόνο με οριακές εμπειρίες που φέρνουν τη διάλυση του υποκειμένου (την απο-υποκειμενοποίηση) αλλά με την “πνευματικότητα”» (Τριτσιμπίδας 2022: 372, 367)
«όταν ο Φουκώ μιλά για την πολιτική πνευματικότητα που εισήγαγε αυτή η επανάσταση, μιλά ουσιαστικά για το ζήτημα του μετασχηματισμού κατά την οριακή εμπειρία της πολιτικής εξέγερσης […] είναι η (οριακή) εμπειρία που ανασυγκροτεί τα όρια της γνώσης και μετασχηματίζει τα υποκείμενα » (Εμμανουηλίδης 2023: 132-33)
Σημείο 4ο
«αυτό που συγκαλύπτεται από μια αναδρομική ανάγνωση που ανάγει τη σημασία της [ιρανικής επανάστασης] στην έκβασή της είναι ότι οι μάζες που την πραγματοποίησαν: […] δεν είχαν έναν σαφή προγραμματικό στόχο (δεν συνιστούσε επακριβώς επανάσταση)· δεν καθοδηγούνταν από μια ηγεσία (δεν ανήκε στον Χομεϊνί). Αυτό που συγκαλύπτεται, με λίγα λόγια, είναι η λαϊκή ή κοινωνική ιστορία της…» (Τριτσιμπίδας 2022: 310)
«Αποτελεί πολιτική αναπαραγωγή της θετικιστικής ιστοριογραφίας να σκεφτόμαστε με τους όρους μιας ιστορικής ορθολογικότητας, ή με τους όρους του πολιτικού σχεδίου ενός κόμματος και των προσόντων ενός ηγέτη, που η πιθανή κατοπινή επιτυχία ή αποτυχία θα επιβεβαιώσει εκ των υστέρων την αξία των υλικών. Η αναδρομική, συνήθως, απόδοση της ολοκλήρωσης (ή μη) ενός συμβάντος σε ένα προϋπάρχον σχέδιο…» (Εμμανουηλίδης 2023: 138).
Σημείο 5ο
«Ο λόγος δεν είναι ιστορικός: πράγματι η εξέγερση του ιρανικού λαού έφερε την ισλαμιστική διακυβέρνηση του Χομεϊνί, δεν το αρνείται κανείς αυτό. Ο λόγος που δεν μπορούμε να ταυτίζουμε αναδρομικά την εξέγερση με τα ιστορικά της αποτελέσματα είναι ηθικο-πολιτικός. Όπως υποστηρίζει ο Φουκώ...» (Τριτσιμπίδας 2022: 391)
«Αλλά από αυτό το πολιτικό σφάλμα του Φουκώ, μα και από την ίδια την ήττα της εξέγερσης (ή για άλλους-ες από την προδιαγεγραμμένη κατάληξη της εξέγερσης στο θεοκρατικό καθεστώς), η μέθοδος και η πολιτική ηθική με την οποία προσέγγισε αυτή την επανάσταση προσφέρουν γνώσεις οι οποίες ίσως είναι παράταιρες με ό, τι συνήθως κυκλοφορεί περί των εξεγέρσεων και επαναστάσεων» (Εμμανουηλίδης 2023: 137)
Σημείο 6 ο
«Και τα δύο κείμενα εστιάζουν στην παρατήρηση του Φουκώ ότι η ιρανική εξέγερση είναι “η πιο σύγχρονη μορφή εξέγερσης” και αμέσως μετά τη συσχετίζουν με τη θέση των Χαρντ και Νέγκρι ότι είναι “η πρώτη μεταμοντέρνα επανάσταση” (Τριτσιμπίδας 2022, 390· Εμμανουηλίδης 2023, 125)
~
Επαναλαμβάνω ότι στο άρθρο του συνολικά και σε αυτά τα πέντε σημεία ειδικά, ο Μ.Ε. δεν κάνει ούτε μία (1) παραπομπή στο επίμετρο· σημειώνει μάλιστα ότι «ο προσανατολισμός αυτού του κειμένου οφείλει πολλά στο άρθρο του JonSolomon» (Εμμανουηλίδης 2023: 125).
Όπως προκύπτει από τα παραπάνω και μπορεί να γίνει καλύτερα κατανοητό μόνο από μια συνολική ανάγνωση των δύο κείμενων, το άρθρο του Μ.Ε. πατάει πάνω σε επιχειρήματα, παρατηρήσεις και τη γραμμή προσέγγισης του επίμετρου, επεκτείνοντάς τα μέσα από τις δικές του άκρως ενδιαφέρουσες θεωρητικές αναπτύξεις και βιβλιογραφικές συνδέσεις· κινούμενο βέβαια και προς άλλες κατευθύνσεις σε άλλα του σημεία.
Το πρόβλημα είναι ότι στα μάτια όσων διαβάσουν μόνο το άρθρο του Μ.Ε. (στην έντυπη ή ψηφιακή μορφή του) και πιθανώς ενδιαφέρονται και ερευνητικά για το θέμα, ο Μ.Ε. εμφανίζεται ως η αποκλειστική ελληνόγλωσση βιβλιογραφική αναφορά για το σύνολο των παραπάνω ιδεών και έτσι καρπώνεται την αξία όχι μόνο των δικών του ιδεών αλλά και όσων προήλθαν από τη δική μου ερευνητική και συγγραφική εργασία. Η απουσία των παραπομπών έχει ως αποτέλεσμα να χάνεται όχι μόνο το νήμα της βιβλιογραφικής διαδρομής των συγκεκριμένων επιχειρημάτων αλλά και η σύνδεσή τους με το αποδεικτικό τους σκέλος και με το αντίστοιχο ιστορικό και βιβλιογραφικό υλικό (η «χρηστική αξία» που προσφέρουν οι παραπομπές όταν υπάρχουν): Το επίμετρο δεν απορρίπτει μόνο την αναδρομική ανάγνωση της ιρανικής επανάστασης επειδή συνιστά θετικιστική ιστοριογραφία αλλά την καταρρίπτει αναδεικνύοντας τη κοινωνική ή λαϊκή ιστορία της ιρανικής επανάστασης μέσα από την αντίστοιχη βιβλιογραφία (Τριτσιμπιδας 2022· 310, 317-345). Αντίστοιχα, αναπτύσσει και στοιχειοθετεί βιβλιογραφικά τη θέση ότι, στα πλαίσια του φουκωϊκού έργου, η έννοια της πολιτικής πνευματικότητας βρίσκεται στη συνέχεια της έννοιας της γνώσης ως savoir και ταυτίζεται με το θεωρητικο-πολιτικό εγχείρημα του μετασχηματισμού της υποκειμενικότητας, εξετάζοντας συγκριτικά πώς θεματοποιήθηκε στις περσικές ανταποκρίσεις του Φουκώ και στο προγενέστερο και μεταγενέστερο έργο του (Τριτσιμπίδας 2022: 362-375).
Είναι ένα πράγμα να δεχόμαστε ότι είναι αδύνατη μία εποπτεία όλων όσων έχουν γραφτεί για ένα θέμα παγκοσμίως, κι άλλο να μην αναγνωρίσουμε οποιαδήποτε σύνδεση όσων γράφουμε για τα κείμενα ενός βιβλίου με όσα γράφει το επίμετρό του γι’ αυτά· δεδομένου μάλιστα ότι το τελευταίο αποτελεί τη μόνη εκτεταμένη ενασχόληση με την υπόθεση των περσικών ανταποκρίσεων του Φουκώ στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία.
Είναι, επίσης, ένα πράγμα να αρνούμαστε ότι οι ιδέες έχουν ιδιοκτήτες και άλλο να υιοθετούμε εντούτοις μια εκλεπτυσμένη και πληθωρική πρακτική παραπομπών κατά την οποία χρησιμοποιούμε τις τελευταίες με τέτοιο τρόπο ώστε να αυξάνουν την «αξία» του κείμενου και του ονόματός μας: επιλέγοντας δηλαδή να παραπέμψουμε εκτενώς στον Μαρξ, τον Φουκώ, τον Σόλομον (Solomon) από την ξενόγλωσση βιβλιογραφία· και από την ελληνόγλωσση βιβλιογραφία να παραπέμπουμε μόνο στον εαυτό μας, παραλείποντας σε κάθε περίπτωση να αναφέρουμε το συγγραφικό έργο κάποιου, νέου, Τριτσιμπίδα.
Δεδομένων των παραπάνω κοινών σημείων, τίθεται το ερώτημα γιατί το άρθρο του Μ.Ε. δείχνει να ακολουθεί σε τόσα σημεία το επίμετρο και ταυτόχρονα το παραλείπει πλήρως ως αναφορά; Γιατί έχει γραφτεί σαν να μην υπάρχει το επίμετρο;
Ποια είναι η θέση της σύνταξης των Θέσεων σε σχέση με αυτές τις παραλείψεις που μπορούν να παρατηρηθούν στο άρθρο του Μ.Ε., τις οποίες κρίνω ως επιβλαβείς προς το πρόσωπο και συγκεκριμένα τη συγγραφική και ερευνητική μου δραστηριότητα; Είναι σύμφωνες με τους ακαδημαϊκούς κανόνες κρίσης, δημοσίευσης, και δεοντολογίας που εφαρμόζει το περιοδικό; Αν όχι, προτίθεται να προτείνει κάποια δημόσια μορφή επανόρθωσης;
Δεν υποθέτω ότι οι εν λόγω παραλείψεις και η βλάβη που συνεπάγονται έγιναν σκόπιμα. Μου είναι αδύνατο να κρίνω την οποιαδήποτε πρόθεση και απεχθές να την καταλογίσω. Μπορεί οι παραλείψεις να οφείλονται σε αβλεψία, ετεροχρονισμένη διαδικασία ανάγνωσης και συγγραφής, ακόμα και σε μια εντυπωσιακά τυχαία σύμπτωση των σκέψεων δύο διαφορετικών ανθρώπων για το ίδιο θέμα. Ακόμα και αν δεχτούμε ότι παρά την ύπαρξη όλων αυτών των κοινών σημείων, ο Μ.Ε. δεν διάβασε το επίμετρο ενός βιβλίου το οποίο παρουσίασε δύο φορές (με εμένα δίπλα του να αναπτύσσω αρκετά από τα παραπάνω κομβικά σημεία στις ομιλίες μου), παραμένει το γεγονός ότι δημοσίευσε τις συγκεκριμένες ιδέες σε μια συγκεκριμένη μελέτη που «προσεγγίζει κριτικά τα Κείμενα για την Ιρανική Επανάσταση των M. Foucault και M. Rodinson» (σ. 2): δηλαδή γράφοντας ένα άρθρο για ένα βιβλίο εντός του οποίου διατυπώνω αυτές τις τόσο όμοιες ιδέες – πριν από τον Μ.Ε. – μελετώντας εκτενώς την ίδια υπόθεση. Σε κάθε περίπτωση, θεωρώ ότι έστω και αναδρομικά οφείλει να αναγνωριστεί η ύπαρξη αυτών των κοινών σημείων, συνδέσεων ή οφειλών μεταξύ των δύο κειμένων.
Αισιοδοξώ για τη δυνατότητα εύρεσης μιας λύσης δίκαιης και ικανοποιητικής για όλες τις πλευρές, αναμένοντας την απάντησή σας.
Με εκτίμηση,
Παναγιώτης Τριτσιμπίδας,
υποψ. διδάκτορας πολιτικών επιστημών ΑΠΘ